Biotechnologie varieert van traditionele genetische manipulatie en de ontwikkeling van gepersonaliseerde geneeskunde tot synthetische biologie, die biologische systemen modificeert volgens een modulair principe. Dankzij CRISPR-Cas9 kan DNA specifiek worden bewerkt, terwijl biotechnologische processen steeds vaker worden gebruikt voor industriële productie – of het nu gaat om de productie van medicijnen, kunstmatige organismen of zelfs geneesmiddelen. Maar waar innovaties ontspruiten, zijn er ook juridische en ethische valkuilen.
Biotechnologie biedt niet alleen ongekende medische en economische mogelijkheden, maar brengt ook aanzienlijke risico’s met zich mee, vooral op het gebied van criminaliteit. Ik vat deze nieuwe dimensie van strafrechtelijk relevante misdrijven samen onder het trefwoord “BiotechCrime “.
Biotechnologie als nieuw speelveld voor criminaliteit
Van oudsher is biotechnologie het werkterrein van onderzoekslaboratoria en farmaceutische bedrijven. Maar met de toenemende democratisering van kennis – trefwoord “biohacking” – en de gemakkelijke toegang tot genetische manipulatie ontstaan er nieuwe gevaren. Vandaag de dag kan genetisch materiaal dat gebruikt kan worden om biologische stoffen te produceren die voorheen alleen in streng beveiligde laboratoria gebruikt mochten worden, verkregen worden met een simpele online bestelling. Terwijl cybercriminaliteit al lang een gevestigde dreiging is, is er nu een nieuwe categorie misdrijven in opkomst: misdrijven die direct voortvloeien uit het gebruik van biotechnologische methoden.
Biotechnologie en strafrecht: huidige en te verwachten uitdagingen
Biotechnologie leidt tot strafbare feiten op verschillende gebieden. Ik heb een paar specifieke toekomstscenario’s geselecteerd en zal dan kijken naar de combinatie van cybercriminaliteit en biotechnologie.
1. productie van illegale stoffen via synthetische biologie
Een voorbeeld van biotechnologische misdaad is de genetisch gemanipuleerde productie van anesthetica. Wetenschappers hebben al aangetoond dat gemodificeerde gistcellen morfine of andere opiaten kunnen synthetiseren uit eenvoudige suikers. Hoewel farmaceutisch onderzoek streeft naar een veilige en gecontroleerde productie van drugs op deze manier, bestaat het risico dat criminelen deze technologie ook gaan gebruiken. Als het mogelijk zou zijn om met eenvoudige middelen synthetische drugs te produceren in thuislaboratoria, zou dit de bestaande drugswetgeving kunnen ondermijnen en de beschikbaarheid van illegale stoffen drastisch kunnen vergroten.
2. (Privé) Biohacking
Doe-het-zelf biologie is al lang een realiteit. Biohackers experimenteren in privélaboratoria met de genetica van micro-organismen en planten. De focus zal in eerste instantie liggen op de bouwpakketten, de gentechkits: Afhankelijk van de specifieke“doe-het-zelfkit” kan de gentechwetgeving van toepassing zijn. Dit is altijd het geval als de “doe-het-zelfkit” genetisch gemodificeerde organismen (GGO’s) bevat of als er GGO’s mee worden geproduceerd. Volgens § 8 (1) zin 1 van de Wet inzake gentechnologie (GenTG) mogen dergelijke gentechnologische werkzaamheden alleen worden uitgevoerd in gentechnische installaties, d.w.z. in geschikte, officieel gecontroleerde laboratoria onder toezicht van een bevoegde projectleider. Iedereen die doe-het-zelfkits bestelt en deze buiten gentechnische installaties gebruikt, riskeert een boete van maximaal vijftigduizend euro overeenkomstig artikel 38 (1) nr. 2 GenTG. Als er GGO’s vrijkomen bij het gebruik van de doe-het-zelfkits, riskeert men zelfs een gevangenisstraf van maximaal drie jaar of een boete volgens § 39 (2) nr. 1 GenTG. De Duitse autoriteiten waarschuwen hier al jaren voor, dus de kwestie ligt op tafel!
Hoewel veel van dit werk uiteindelijk onschadelijk is – zoals het analyseren van het eigen DNA of het kweken van fluorescerende bacteriën – rijst de vraag wat er gebeurt als iemand gevaarlijke ziekteverwekkers modificeert. Theoretisch zou een zeer gevaarlijke ziekteverwekker zoals een gemanipuleerd griepvirus gekweekt kunnen worden met goed uitgeruste laboratoriumapparatuur voor thuisgebruik en de juiste kennis. Terwijl chemische wapens en explosieven al uitgebreid gereguleerd zijn, is biologische oorlogsvoering een moeilijk te controleren bedreiging.
3. invoer van doe-het-zelf-kits
De import van doe-het-zelfkits is een apart probleem: Het is al lang mogelijk om op internet gentechkits uit het buitenland te bestellen die al genetisch gemodificeerde organismen (GGO’s) bevatten die niet op de markt mogen worden gebracht. Sommige van deze gentechkits maken deel uit van online cursussen over het onderwerp “biohacking”. Iedereen die dergelijke kits bestelt en geen wettelijk toegestane genetische manipulatie uitvoert in een laboratorium dat onder officieel toezicht staat, begaat een administratieve overtreding:
Door een bestelling te plaatsen, worden de GGO’s in de overeenkomstige gentechkits in de handel gebracht zodra ze Duitsland binnenkomen. Dit is al een administratieve overtreding krachtens artikel 38 (1) nr. 7 GenTG. Dergelijke zendingen kunnen daarom door de douane in beslag worden genomen. Daarnaast kan een boete van maximaal vijftigduizend euro worden opgelegd.
4. gegevensbescherming en genetische identiteit
De digitalisering van de biotechnologie gaat gepaard met een massale verzameling van genetische gegevens. Bedrijven zoals 23andMe of AncestryDNA analyseren het genetisch materiaal van hun klanten – vaak in combinatie met de mogelijkheid om genetische relaties te onthullen. Maar wat gebeurt er als zulke gegevens in verkeerde handen vallen? Het geval van het datalek bij 23andMe, waarbij genetische informatie van duizenden mensen werd ingezien, laat de gevaren zien. Identiteitsdiefstal krijgt een nieuwe dimensie wanneer niet alleen persoonlijke maar ook genetische identiteiten kunnen worden misbruikt.
5. ongeoorloofde ingrepen in de menselijke kiembaan
De mogelijkheid om genen te modificeren met CRISPR-technologie brengt ethische en juridische uitdagingen met zich mee. Hoewel ingrepen in de menselijke kiembaan in de meeste landen streng verboden zijn, is er in China al één geval gemeld waarbij embryo’s genetisch gemanipuleerd werden. Dergelijke gevallen roepen de vraag op hoe illegale genetische modificaties kunnen worden opgespoord en bestraft. De grenzen tussen medische vooruitgang en gecriminaliseerde genetische manipulatie zijn vaag en stellen juristen voor geheel nieuwe uitdagingen.
Biotechnologie en cybercriminaliteit: complexe eisen
Er is een interdisciplinaire en sectoroverschrijdende strategie nodig voor de vroegtijdige opsporing en preventie van biotechcriminaliteit. Er moet bijzondere aandacht worden besteed aan het verband tussen biotechnologie en cybercriminaliteit, aangezien de twee gebieden van biotechnologie en informatietechnologie steeds meer samensmelten. De reden hiervoor is dat moderne laboratoria en biotechnologische infrastructuren steeds meer gedigitaliseerd worden in de zin van genetwerkt – en daardoor gevoeliger worden voor cyberaanvallen. De focus ligt vooral op medische apparaten en ziekenhuizen, onderzoeksdatabases, DNA-synthese en geautomatiseerde laboratoriumprocessen die kwetsbaar zijn voor aanvallen via digitale controle. Naast deze klassieke scenario’s moet ook rekening worden gehouden met het risico dat digitale platforms worden misbruikt om gevaarlijke biologische constructies te ontwikkelen en te verspreiden. In het bijzonder kunnen instructies voor de productie van gevaarlijke organismen rechtstreeks als DNA-code worden verspreid of gehackt en naar syntheselaboratoria worden gestuurd, zoals we al weten van 3D-printen.
- Misbruik van cyberinfrastructuur in de biotechnologie: Aanvallen op medische apparatuur, ziekenhuizen en bedrijfsdatabases moeten worden erkend als bijzonder relevante toekomstige strafbare feiten. De mogelijkheid om mensen te chanteren door het hacken van implantaten zoals pacemakers moet tot grote bezorgdheid leiden.
- Verschillende perspectieven op misbruik van biotechnologie: Het gezichtsveld moet niet beperkt worden tot de klassieke bedreigingsscenario’s zoals door de staat gestuurd misbruik of industriële spionage – in feite is er een breder scala aan mogelijke scenario’s waarvoor men het zich niet kan veroorloven om te wachten tot ze zelfs maar bestaan vanuit een regelgevend perspectief.
- Behoefte aan preventieve maatregelen: Meer publieksvoorlichting over biotechnologische veiligheid en gerichte financiële steun voor veiligheidsmaatregelen is absoluut noodzakelijk.
- Synthese van biologische wapens of illegale stoffen: Met de toenemende verspreiding van CRISPR-Cas9 en andere genetische manipulatiemethoden neemt het risico toe dat biotechnologieën worden gebruikt voor criminele doeleinden. Cybercapaciteiten bieden gedecentraliseerde aanvalsstructuren voor terroristische organisaties die alleen instructies en blauwdrukken voor het maken van gevaarlijke stoffen verspreiden onder lokale cellen.
Strafrechtelijke oriëntatie rond biotechnologie
Tot nu toe heeft het strafrecht zich alleen op bepaalde gebieden met biotechnologie beziggehouden. Traditionele wetten zoals de wet op verdovende middelen (BtMG) of de wet op de controle op oorlogswapens (KWKG) bestrijken sommige aspecten van biotechnologische misdaad, maar ontwikkelingen in de synthetische biologie vereisen nieuwe regelgeving.
De huidige focus ligt op gentechnologie en stamcelonderzoek, die klem zitten tussen wetenschappelijke vooruitgang en wettelijke grenzen. In Duitsland regelen de Wet inzake gentechnologie (GenTG) en de Wet inzake stamcellen (StZG) de randvoorwaarden voor de omgang met deze technologieën. Beide wetten bevatten strafrechtelijke gevolgen en boetes voor overtredingen van de wettelijke bepalingen om de risico’s voor mens, milieu en fundamentele ethische waarden te minimaliseren.
Het doel van de Wet inzake gentechnologie is het leven, de gezondheid en het milieu te beschermen tegen de mogelijke gevaren van gentechnologische processen. De wet bevat duidelijke eisen voor veiligheidsmaatregelen, met name voor gentechnologische werkzaamheden in laboratoria en voor de introductie van genetisch gemodificeerde organismen. Iedereen die gentechnologische werkzaamheden uitvoert of genetisch gemodificeerde organismen op de markt brengt zonder de vereiste vergunning kan strafrechtelijk worden vervolgd. Bijzonder ernstige overtredingen, bijvoorbeeld als aanzienlijke schade wordt veroorzaakt door nalatigheid of opzet, kunnen worden bestraft met een gevangenisstraf. Gegevensbescherming speelt ook een rol: informatie over gentechnologische processen of faciliteiten is onderworpen aan speciale vertrouwelijkheidsverplichtingen, waarvan de schending ook wordt bestraft. Tegelijkertijd voorziet de wet in uitgebreide boetebepalingen om overtredingen zonder directe strafrechtelijke gevolgen te bestraffen en zo een preventieve werking te bewerkstelligen.
Naast genetische manipulatie roept stamcelonderzoek ook gevoelige kwesties op die veel verder gaan dan technische vooruitgang. De Stamcelwet verbiedt in het algemeen de import en het gebruik van embryonale stamcellen, maar maakt onder strikte voorwaarden uitzonderingen mogelijk voor onderzoeksdoeleinden. Een van de voorwaarden voor toestemming is dat de gebruikte stamcellen niet specifiek voor onderzoeksdoeleinden zijn gecreëerd, maar afkomstig zijn van overtollige embryo’s die niet langer nodig waren voor kunstmatige bevruchting. Bovendien mag hun winning niet in strijd zijn met fundamentele principes van het Duitse rechtssysteem. Overtredingen van de stamcelwet kunnen worden bestraft met zware straffen. Overtredingen van de Embryo Protection Act, die ook relevant is in de context van stamcelonderzoek en onder andere het opzettelijk creëren van embryo’s voor onderzoeksdoeleinden strafbaar stelt, zijn bijzonder ernstig.
De wet op de bescherming van bedrijfsgeheimen speelt ook een rol bij het illegale gebruik van biotechnologische innovaties – bijvoorbeeld als gestolen onderzoek of onderzoeksgegevens worden gebruikt voor illegale doeleinden. Vragen over verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid in de biotechnologie blijven open. Wie is er aansprakelijk als een genetische manipulatie onverwachte bijwerkingen heeft? Is de biohacker die in zijn laboratorium met CRISPR experimenteert verantwoordelijk voor onbedoelde mutaties? Zulke vragen vereisen nieuwe juridische overwegingen.
De samenleving staat voor een cruciale vraag: hoe kunnen we innovatie in de biotechnologie mogelijk maken zonder de deur wijd open te zetten voor misdaad en misbruik? Tegelijkertijd moeten onderzoekers, zowel in de wetenschap als in de industrie, de strafrechtelijke risico’s erkennen die aan dit werk verbonden zijn. Naleving alleen helpt niet, ook al zijn goede nalevingsstructuren essentieel.
Conclusie: “Strafrecht biotechnologie”?
De biotechnologie ontwikkelt zich snel – sneller dan het strafrecht kan bijhouden. Hoewel traditionele strafbare feiten zoals drugshandel, misbruik van gegevens of terrorisme ook betrekking kunnen hebben op biotechnologische misdrijven, is er vaak een gebrek aan specifieke regelgeving voor nieuwe misdrijven. De technologische vooruitgang roept de vraag op of we een eigen “biotechnologisch strafrecht” nodig hebben dat rekening houdt met de speciale risico’s van deze wetenschap.
Ons kantoor is gespecialiseerd in strafrechtelijke verdediging, witteboordenstrafrecht en IT-recht. Let op ons werk in kunstrecht, digitaal bewijs en softwarerecht.
Let op: Voor bedrijven zijn wij landelijk actief, voor consumenten uitsluitend in NRW voor strafverdediging + OWI's!
- Informeel bankieren onder juridische druk: Hawala-systemen en de complexe juridische beoordeling van strafbaarheid en vermogensontneming in Duitsland - maart 23, 2025
- Open source software in de Duitse wet - maart 23, 2025
- Tabaksaccijns en shisha-tabak in Duitsland: strafrechtelijke risico’s voor winkeliers en bars - maart 8, 2025
